Tatarzy w Gdańsku

Selim Chazbijewicz

Tatarzy w Gdańsku i na Pomorzu Gdańskim po 1945 roku.

W okresie przed 1945 rokiem w zasadzie nie było, z pewnymi wyjątkami żadnego osadnictwa polsko-litewskich Tatarów na Pomorzu Nadwiślańskim ani w Gdańsku. Te wyjątki to nie tyle sytuacje osadnicze ile epizody historyczne związane z tatarską obecnością w okolicach Gdańska. Pierwszy to epizod podczas wojny trzynastoletniej, związany z bitwą pod Nieszawą, kiedy to krzyżacki wypad zbrojny na statkach na Wiśle w okolicach Nieszawy został rozbity przez wojska Kazimierza Jagiellończyka w dużej mierze dzięki chorągwiom polsko-litewskich Tatarów, będących w osobistej ochronie króla. Drugim będzie udział chorągwi tatarskich w ostatniej wojnie z Zakonem Krzyżackim za panowania Zygmunta Starego. Kolejny, to udział wojsk tatarskich w oblężeniu Gdańska za czasów Stefana Batorego, kiedy to właśnie tatarskie chorągwie odcinały Gdańskowi dostawy aprowizacyjne lądem. Należy też wspomnieć o niedużej obecności Tatarów w okresie międzywojennym, nie w Gdańsku jednakże a w Gdyni. Tam to od 1935 roku mieszkał Leon Najman Mirza Kryczyński, lider ruchu kulturalnego polskich Tatarów, redaktor naczelny „Rocznika Tatarskiego”, czasopisma kulturalnego, naukowego, literackiego i społecznego omawiającego na swoich łamach historię i kulturę polsko-litewskich Tatarów. Czasopismo to odegrało olbrzymią rolę w utrwalaniu samoświadomości etnicznej ludności tatarskiej w Polsce. Leon Kryczyński był w latach 1935-1939 wiceprezesem Sądu Okręgowego w Gdyni, został rozstrzelany przez Niemców w Piaśnicy w grudniu 1939 roku.Drugą osobą była Dżennet Dżabagi Skibniewska, córka emigracyjnego lidera narodów kaukaskich na emigracji w Polsce, uczestniczka walk w obronie Gdyni w 1939 roku, póżniej w sztabie Naczelnego Wodza w Londynie, po zakończeniu drugiej wojny światowej wróciła do Polski, do Gdańska, gdzie była aktywną uczestniczką życia społeczności tatarskiej.

W roku 1945 na wybrzeże gdańskie przybywają pierwsze grupy ludności tatarskiej, obywateli Rzeczypospolitej z byłych województw : wileńskiego i nowogródzkiego, powiatów: wołkowyskiego, grodzieńskiego, oraz innych ziem kresowych . Ludność tatarska przyjeżdżalą na zasadzie tzw. „repatriacji” razem z ludnością polską. To „ porozumienie” między rządem polskim a sowieckim nie obejmowało kategorii mniejszości tatarskiej, wobec tego ci z Tartarów polskich którzy mieli wpisaną w dokumentach deklarowaną narodowość tatarską mieli też ogromne trudności z uzyskaniem pozwolenia wyjazdu do Polski. Nie była to duża grupa etniczna. Liczba obywateli polskich narodowości tatarskiej wyznania muzułmańskiego liczyła według danych z stycznia 1939 roku sześć tysięcy sześć osób. Część Tatarów i to duża, nie mogła zdecydować się na porzucenie odwiecznych siedzib, zwłaszcza ludność wiejska, byli też i tacy którzy czekali na wyjaśnienie według nich niepewnej sytuacji politycznej licząc, że granice Polski wrócą do kształtu przedwojennego. Tatarzy przybywali przede wszystkim na tzw. „ ziemie odzyskane”, kierowani przez PUR (Państwowy Urząd Repatriacyjny) , w niewielkich grupach liczących od kilkunastu do kilku rodzin, bądż też pojedynczymi rodzinami w masie polskiej. Większość ludności pochodzenia tatarskiego przybyła do Gdańska oraz na Pomorze czy w ogóle na ziemie zachodnie w latach 1945- 1949, chociaż i po tej dacie zdarzały się wyjazdy, nawet do lat siedemdziesiątych XX wieku. Były to już jednak wyjazdy sporadyczne, jednostkowe, większość Tatarów osiedliła się w wyżej wymienionym przedziale czasowym. Wyjeżdżała z terenów sowieckich przeważnie ludność miejska, inteligencja, dawne ziemiaństwo tatarskie. Ludzie ci najbardziej zdawali sobie sprawę z charakteru i długotrwałości zmian, jak też czuli się najbardziej zagrożeni przez władzę sowiecką. W nowej Polsce, pomimo zmian ustrojowych, czuli się jednak bardziej pewnie.

Tatarzy polscy emigrujący z ziem kresowych II Rzeczypospolitej tworzą nowe skupiska osiedleńcze na ziemiach zachodnich Polski. Zamieszkują Gorzów Wielkopolski, Krosno Odrzańskie, Wrocław, Koszalin, Szczecinek, Trzciankę Lubuską, Poznań, Jelenią Górę , Zabrze, Elbląg, Gdańsk, Gdynię, Wałbrzych, Piłę, Szczecin. Są to główne ośrodki miejskie gdzie znajdowały się skupiska tatarskie, liczące od kilku do kilkudziesięciu osób. Te nowe ośrodki życia tatarskiego zaczynają powoli krzepnąć, pojawiają się pierwsze oznaki namiastki dawnego życia społecznego i religijnego.

Do Gdańska przyjeżdża większa grupa Tatarów z Wilna, razem z imamem (duchownym) wileńskim Ibrahimem Smajkiewiczem. Organizuje on powoli życie religijne tej ludności na miarę posiadanych możliwości i środków. Prowadzi modlitwy świąteczne, dokonuje obrządków przyjęcia nowo narodzonych dzieci do islamu, udziela posług religijnych przy pogrzebach i ślubach. Odbywa się to wszystko bez oficjalnej rejestracji religijnej muzułmańskiej organizacji, w mieszkaniach prywatnych aczkolwiek, z konieczności za wiedzą ówczesnych władz.

Tatarzy przybyli do Gdańska podejmują pracę w zakładach produkcyjnych, uspołecznionych i w administracji polskiej na terenie Trójmiasta. Pracowali w sądownictwie, w PZU, w szpitalach. Tak np. jednym z organizatorów polskiego sądownictwa w Gdańsku tuż po zakończeniu wojny był sędzia Aleksander Sulkiewicz, od lipca 1945 roku sędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku, twórca Wydziału Cywilnego tegoż sądu, potem Wydziału Handlowego, na koniec przewodniczący Wydziału II Cywilnego Rewizyjnego. W PZU podejmuje pracę Ali Smajkiewicz, syn imama Ibrahima Smajkiewicza, jeden z organizatorów Wydziału Ubezpieczeń Handlu i Przemysłu w wojewódzkim oddziale PZU. W gdańskich szpitalach pracuje też doktor Michał Korycki, lekarz, absolwent Wydziału Medycznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Z czasem Tatarzy polscy podejmują nigdy dawniej nie uprawiane zawody morskie jak kapitan żeglugi wielkiej Raszyd Alijewicz czy Bekir Milkamanowicz wieloletni radiotelegrafista na statkach PLO.

W roku 1947 zostaje ponownie zarejestrowany przez ówczesne władze Muzułmański Związek Religijny na nieco innych zasadach niż w okresie międzywojennym, o innym statucie. Na czele tego związku stoi wybierane na pięcioletnią kadencję Najwyższe Kolegium Muzułmańskie na czele z przewodniczącym. Organizatorem nowego związku i jego pierwszym przewodniczącym był pełniący przed 1938 rokiem funkcję zastępcy muftiego ( zwierzchnika wyznania muzułmańskiego) Jakub Romanowicz.

Od roku 1946 funkcjonuje w Gdańsku Gmina Muzułmańska jako częśc Muzułmańskiego Związku Religijnego, pod kierunkiem Ibrahima Smajkiewicza. Gmina nie posiada jeszcze uregulowań prawnych.

W roku 1953 umiera Ibrahim Smajkiewicz, pochowany na Cmentarzu Garnizonowym w Gdańsku przy ulicy H. Dąbrowskiego. Tam powstaje w porozumieniu z zarządem cmentarza wydzielona kwatera muzułmańska istniejąca do dziś. Obowiązki imama przejmuje jego syn, Ali Smajkiewicz oraz dorażnie Lut Muchla imam białostocki oraz Bekir Radkiewicz imam parafii tatarskiej w Gorzowie Wielkopolskim którzy w razie potrzeby dojeżdżają do Gdańska. Młode pokolenie tatarskie prowadzi intensywne życie towarzyskie będące też substytutem dawnej społecznej aktywności.

W roku 1955 nowym przewodniczącym Muzułmańskiego Związku Religijnego w PRL zostaje Emir Tuhan Baranowski. Z kolei w roku 1959 miał miejsce pierwszy spis ludności muzułmańskiej w Polsce dokonany przez Najwyższe Kolegium Muzułmańskiego Związku Religijnego. Według niego w Gdańsku i w Elblągu zamieszkiwało sto czterdzieści osób pochodzenia tatarskiego wyznających islam. Na wniosek tej grupy Wszechpolski Kongres Muzułmański postanowił utworzyć Muzułmańską Gminę Wyznaniową z siedzibą w Gdańsku, która formalnie powstała 20.09. 1959 roku. Muzułmańska Gmina Wyznaniowa stanowi część Muzułmańskiego Związku Religijnego. Posiadała i posiada osobowość prawną, uzyskaną decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z dnia 28.04.1960 roku, l.dz. IV 576/60. Na czele Gminy stoi według statutu zarząd . Ilość członków zarządu kształtowała się różnie, zawsze jednak dbano, by funkcje te były obsadzone. Kadencja zarządu trwała cztery lata z możliwością przedłużenia. Najwyższą władzą Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej było i jest Walne Zebranie Członków z prawem głosu powyżej 18 roku życia. Członkiem gminy mógł być każdy obywatel polski wyznania muzułmańskiego. Od niedawna rozszerzono członkostwo na obywateli innych państw mających prawo stałego pobytu na terytorium RP. Od roku 1959 do 1961 funkcję przewodniczącego zarządu pełnili kolejno Leon Chazbijewicz, Aleksander Jeljaszewicz , emerytowany rotmistrz, póżniej awansowany do stopnia majora, były dowódca ostatniego szwadronu jazdy tatarskiej w Wojsku Polskim, Szwadronu Tatarskiego 13 Pułku Ułanów Wileńskich oraz Bekir Szabanowicz. Przy powstawaniu Gminy stanowisko imama nie było obsadzone. Obrany na tę funkcję Maciej Chalecki wkrótce z tej funkcji zrezygnował wskutek niemożliwości otrzymania mieszkania w Gdańsku. Wyjechał z rodziną do Jeleniej Góry. W roku 1963 wybrany został na tę funkcję Bekir Jakubowski który jednakże zmuszony był zeń zrezygnować w rok póżniej na skutek przeciążenia pracą zawodową. Należy bowiem nadmienić, że wszystkie funkcje w gminie wyznaniowej pełnione były i są czysto społecznie bez żadnej gratyfikacji finansowej. Kolejnym imamem został Adam Szabanowicz, ten jednakże zrezygnował z niej w 1965 roku na skutek konieczności wyjazdu z Gdańska. Pomiędzy rokiem 1965 a 1967 stanowisko imama nie było obsadzone. W razie konieczności obowiązki te podejmował dorażnie Ali Smajkiewicz. W latach od września 1967 do września 1984 obowiązki imama pełnił Adam Alijewicz, absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Od września 1984 roku, do września 1995 roku imamem był Bekir Jakubowski, natomiast od listopada 1995 do sierpnia 2004 imamem był Selim Chazbijewicz. Z kolei obowiązki imama od sierpnia 2004 przejął Hani Hraisz, emigrant z Palestyny mający polskie obywatelstwo. Długoletnim przewodniczącym Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Gdańsku od 1962 roku do 1971 roku był Maciej Milkamanowicz który również udostępniał swoje mieszkanie przy ulicy Robotniczej w Gdańsku na potrzeby religijne, modlitw a także spotkań i odczytów. Spotkania religijne Gminy Muzułmańskiej w Gdańsku odbywały się też w Gdyni Orłowie przy ulicy perkuna w domu Eugeniusza Szczęsnowicza oraz w Gdańsku przy ulicy Kolonia Zręby w domu Bolesława Milkamanowicza. Modlitwy odbywały się również przy ulicy Wieniawskiego w Gdańsku w mieszkaniu Aleksandra Bajraszewskiego. Wszyscy ci członkowie gminy przekazywali na doraźne potrzeby swoje mieszkania i domy bezpłatnie, ponosząc trud dostosowania ich na potrzeby wspólnej modlitwy czy zebrania. W latach 1971-1974 przewodniczącym gminy był Ali Smajkiewicz, zaś w latach 1974-1977 przewodniczącym był imam Adam Alijewicz. W roku 1977 kolejnym przewodniczącym został Konstanty Mucharski, zaś od 1979 obowiązki te przejęła doktor Dżemila Smajkiewicz- Murman, lekarz pediatra. Była ona przewodniczącym gminy przez parę kadencji aż do 2004 roku w istotny sposób przyczyniając się do umocnienia i integracji gminy i jej członków oraz do rozwoju działalności religijno- kulturalnej. W roku 2004 obowiązki przewodniczącej przejęła Tamara Szabanowicz. Od czasów formalnej rejestracji Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Gdańsku kolejne jej zarządy czyniły starania o przydział lokalu na potrzeby religijne, bądż też działki budowlanej do budowy nowego obiektu. W roku 1983 ówczesny zarząd również wystosował kolejny wniosek, dopisując, że w przyszłości zamierza zbudować na tym miejscu maczet. Ku zdziwieniu Tatarów nie skończyło się jak zwykle odmową, lecz władze wyraziły na to zgodę. Spośród wielu propozycji ówczesny zarząd wybrał lokalizację na rogu ulicy Polanki i Abrahama. Zdecydowała dobra komunikacja tramwajowa. Plac o powierzchni 1008 m kw. Został przyznany Muzułmańskiej Gminie Wyznaniowej decyzją ówczesnego Prezydenta Miasta Gdańska w wieczyste użytkowanie z dnia 26.01.1984r., akt. Not. Nr 709/84. Decyzję na budowę meczetu wydano 06.06. 1984 roku, zaś pozwolenie na budowę 31.10.1984 roku. Powstał Komitet Budowy Meczetu w Gdańsku utworzony przez Muzułmańską Gminę Wyznaniową. Komitet posiadał osobowość prawną, działając niezależnie od władz Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej i Najwyższego Kolegium MZR. W skład Komitetu weszli: Stefan Bajraszewski – przewodniczący, Ali Milkamanowicz, Stefan Muchla – skarbnik i księgowy, Tamerlan Półtorżycki, Dżemila Smajkiewicz- Murman, Bekir Jakubowski.

W dniu 29.09.1984 odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę. Trzeba tu stwierdzić, że budowa ta była stymulatorem odżywania religijnych i etnicznych tradycji tatarskich i ośrodkiem wielu działań mających właśnie ten cel. Walnie przyczyniła się do przedłużenia istnienia tatarskiej społeczności jej samoidentyfikacji. Pracę nad budową wspierała Liga Świata Muzułmańskiego z Arabii Saudyjskiej, wielki mufti Libanu oaz zorganizowany Komitet Ambasadorów Krajów Muzułmańskich do Pomocy Muzułmanom Polskim, w skład którego weszli ambasadorowie Turcji, Egiptu, Indonezji, Maroka, Malezji, Algierii. Pierwszym przewodniczącym komitetu był ambasador Turcji. Muzułmańska Gmina wyznaniowa podjęła też naukę zasad religii, którą to katechezę podejmowano sporadycznie i wcześniej. Meczet otrzymał imię Dżamaluddina Al- Afganiego, filozofa muzułmańskiego z II połowy XIX wieku twórcy kierunku modernistycznego w islamie współczesnym. Uroczyste oddanie meczetu do użytku odbyło się 01 czerwca 1990 roku z udziałem przedstawicieli władz, duchowieństwa katolickiego w osobie abp Tadeusza Gocłowskiego, ambasadorów krajów muzułmańskich w Polsce a także delegacji Zrzeszenia Kaszubsko- Pomorskiego.

W roku 1992 zorganizowano też istniejący w okresie międzywojennym Związek Tatarów Polskich , który w latach 1926-1939 istniał jako Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP. Związek powrócił do tradycji wydawania czasopisma „Rocznik Tatarów Polskich” które było kontynuacją „Rocznika Tatarskiego”. Związek podjął też bardzo dużą aktywność w organizowaniu integracyjnych zjazdów, spotkań, konferencji a także współpracy z Tatarami z Litwy, Białorusi, Krymu jak też różnego typu spotkań i inicjatyw związanych z dialogiem międzyreligijnym którego kulminacją było spotkanie przedstawicieli społeczności polskich Tatarów z Janem Pawłem II w Drohiczynie w 1999 roku. Od 1999 roku do 2007 przewodniczącym Związku był Selim Chazbijewicz który też od 1994 był redaktorem naczelnym „Rocznika Tatarów Polskich”. Oczywiście Związek Tatarów Polskich ściśle w tym czasie współpracował zarówno z Muzułmańską Gminą Wyznaniową w Gdańsku jak i z Muzułmańskim Związkiem Religijnym. Od roku 2004 Związek Tatarów Polskich zmienił nazwę na Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej.

Trzeba również zaznaczyć współpracę mniejszości tatarskiej z gdańskim oddziałem Związku Ukraińców w Polsce oraz innymi mniejszościami na tym terenie, tj. białoruską, żydowską, karaimską, grecką, ormiańską. Organizowane były w roku 2004 i 2005 Pomorskie Dni Etniczne pod patronatem marszałka województwa pomorskiego . W roku 2004 Dni te odbyły się w Gdyni i w Sopocie. Miały wtedy miejsce zarówno pokazy strojów i kuchni etnicznych jak również występy tatarskich, ukraińskich i białoruskich zespołów folklorystycznych. Współpraca pomiędzy Tatarami i Ukraińcami widoczna jest też w ramach Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych gdzie obie grupy mają swoją reprezentację.